پیمان برادری مهاجر و انصارانعقاد پیمان برادری میان مسلمانان (مهاجرین، انصار) در مدینه به عنوان یکی از مهم‌ترین و نخستین اقدامات سیاسی، اجتماعی پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، پس از هجرت از مکه به مدینه از اهمّیت ویژه‌ای برخوردار است که رمز تشکیل امت واحده در صدر اسلام را در خود نهفته دارد. ۱ - وحدت اجتماعیپیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به یاری انصار به عنوان یک گروه اجتماعی خارج از مکه توانست، پایگاه قدرتمندی برای حمایت وی و یارانش در مقابل اشراف مکه فراهم کند و همچنین موقعیت حساس شهر یثرب برای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) اهمیت ویژه‌ای داشت. عقد و پیمان اخوت دینی، دشمن‌های دیرینۀ نسبی و اختلافات قبیله‌ای را کاهش می‌داد، رسوم جاهلی و اسباب تفاخر را درهم می‌شکست، امتیازات نسبی را از بین می‌برد و روحیّۀ صفا و برادری دینی جانشین آن می‌شد. [۱]
زرگری‌نژاد، غلامحسین، تاریخ صدراسلام، ص۳۴۹.
امام علی (علیه‌السّلام) فرمود: «پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) شکاف‌های اجتماعی را به وحدت اصلاح و فاصله‌ها را به هم پیوند می‌داد.»از آنجا که مهاجر و انصار پرورش یافته دو محیط مختلف بودند، در طرز تفکر و معاشرت، فاصلۀ زیادی با هم داشتند "اوس و خزرج" که جمعیت انصار را تشکیل می‌دادند صد و بیست سال با هم جنگ کرده بودند. [۳]
زرگری نژاد، غلامحسین، تاریخ صدراسلام، ص۳۵۰ – ۳۵۳.
با این اختلافات حیات دینی و سیاسی اسلام به هیچ وجه امکان پذیر نبود. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تمام این مشکلات را حل نمود از طرف خداوند مامور شد مهاجر و انصار را با هم برادر کند روزی در یک انجمن عمومی به مسلمانان فرمود: «تاخّوا فی الله اخوین اخوین؛دوتا دوتا باهم برادر شوید».۲ - زمان و مکان بستن این پیمانپس از استقرار مسلمانان مهاجر از مکه به مدینه، اینک زمان آن رسیده بود که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پیمان برادری میان مهاجر و انصار ببندد. رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بین صحابه‌اش از مهاجرین و انصار رفت و فرمود: «برادر شوید، سپس دست علی (علیه‌السّلام) را گرفت و فرمودند که برای من برادری نظیر علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) نیست.» ابن‌اسحاق هم دربارۀ محل دقیق پیمان و تعداد دقیق کسانی را که با هم پیمان بستند و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) میان آنها برادری برقرار کرده، ذکر نکرده، و فقط فهرست تعدادی از مهاجرین و انصار را یادآوری می‌کند و در صدر این فهرست برادری پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و علی (علیه‌السّلام) را بیان می‌کند. در روایتی در باب زمان عقد این پیمان آمده است که: «پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پس از استقرار در مدینه، و پس از ساخت مسجدالنبی این پیمان را منعقد کرد.» [۶]
امین، سیدمحسن، سیره معصومان، ترجمه علی حجتی کرمانی، ج۱، ص۲۸۲ – ۲۸۳.
بعضی از مورخین نوشته‌اند، که پیمان در مسجد مدینه صورت گرفته است.۳ - تعداد شرکت کنندگان در پیمانبرخی از متکلمین و مورخین، در باب عقد اخوت ما بین برخی افرادی که در این پیمان شرکت کرده‌اند، نظرات گوناگون دارند. در کتاب سیره ابن‌اسحاق آمده است که «پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) میان یارانش (مهاجر، انصار) پیمان برادری بست تا دو تن دو تن در راه خدا برادر شوند؛ آنگاه دست علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) را گرفت و فرمود: این برادر من است؛ پس علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) برادر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌شود. "حمزة بن عبدالمطلب" با "زید بن حارثه" (پسرخوانده پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ) برادر می‌شود، حمزه (علیه‌السّلام) در جنگ احد وقتی آماده نبرد می‌شود، وصیت می‌کند که اگر کشته شد، زید بن حارثه میراث‌دار وی خواهد شد. [۸]
ابن اسحاق، محمد، سیره ابن اسحاق، ج۲، ص۱۵۲.
"جعفر بن ابی‌طالب" با "سعد بن معاذ" برادر می‌شود و "ابوبکر بن ابی قحافه" با "خارجة بن زهیر"، "عمر بن خطاب" با "عتبان بن مالک"، "ابو عبید حراج" که "عامر بن عبدالله" نام داشت، با "سعد بن معاذ" برادر می‌شوند. "زبیر بن عوام" با "سلمه بن سلامة" از قبیله «بنی‌زهره» هم‌پیمان می‌شود. "طلعة بن عبیدالله" با "کعب بن مالک"، "مصعب بن عمیر بن‌هاشم" با "ابوایوب انصاری"، "عمار بن یاسر" با "حذیفة بن یمان"، "ابوذر غفاری" با "منذر بن عمرو"، "بلال" (آزاد شدۀ ابوبکر) با "ابو روَیحه عبدالله بن عبدالرحمن"، "سلمان فارسی" با "ابوالدارد ابویمر بن ثعلبه" پیمان اخوت بستند» [۹]
ابن اسحاق، محمد، سیره ابن اسحاق، ج۶، ص۱۵۰ – ۱۵۳.
"بلاذری" در «انساب الاشراف» در باب این پیمان به تعداد افراد اشاره نکرده است فقط فهرستی از چهل و شش نفر که در مدینه با هم برادر شده‌اند را ارایه کرده است. "ابن‌خلدون" هم نام سی و چهار تن از شرکت کنندگان را ارایه کرده است. در «سبل الهدی» تعداد شرکت کنندگان را سیصد نفر اعلام نموده که نیمی از آن را انصار و نیم دیگر را مهاجرین تشکیل می‌دهند. "ابن سعد" تعداد شرکت کنندگان را ۹۰ نفر ذکر کرده است. [۱۳]
کازرونی، محمدبن مسعود، نهایه المسئول فی روایته الرسول، ترجمه عبدالسلام، ص۳۶۳ – ۳۶۲.
در «نهایة المسؤل» نیز این تعداد نود نفر ذکر شده است [۱۴]
نویری، احمد، نهایه الارب فی فنون الادب، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، ج۱، ص۳۲۸.
و همچنین در کتاب «نهایة الارب فی فنون الادب» نیز این تعداد نود نفر ذکر شده است. بنابراین در منابع تاریخ اسلام، فهرست کامل و جامعی از تعداد شرکت کنندگان و مشخصات آن افراد را ذکر نکرده است؛ ولی اغلب منابع معتبر این تعداد شرکت کنندگان را نود نفر ذکر کرده‌اند.۴ - اهداف و ثمرات پیمانیکی از کارکردهای پیمان اخوت در آغاز، احساس مسئولیت بیشتر مسلمانان نسبت به یکدیگر خصوصاً در مسائل مالی بود. زمانی که مسلمانان دو به دو با هم برادر شدند، هر یک از آنها و به ویژه انصار، می‌کوشیدند تا برادران دینی خود را در مواقعی که نیاز مالی دارند، حمایت کنند؛ به طوری که عدّه‌ای از انصار، حتی حاضر شدند نیمی از اموال خود را به مهاجرین ببخشند. حتی یکی از آنها به هم‌پیمان خود اعلام کرد، حاضر است؛ یکی از زیباترین زنان خود را طلاق دهد و به عقد برادر مهاجرش درآورد. تا وقوع جنگ احد در واقع عقیده هر یک از شرکت کنندگان در پیمان نسبت به برادر خود چنان بود که می‌توانستند از میراث برادر خود سهم ببرند. روایت شده که در زمان خلیفۀ دوم که دستور به تنظیم دیوان‌ها کرد و دیوان‌ها بر مبنای نسبت تنظیم شده از بلال که در آن هنگام به جبهه‌های جنگ شام رفته بود، سؤال کرد که سهم خود را به چه کسی واگذار می‌کنی؟ بلال در پاسخ گفته بود «به "ابو رویحه" که هرگز از او جدا نخواهم شد، به سبب آن پیمان برادری که رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) میان من و او برقرار فرمود» [۱۸]
ابو زهرة، محمد، محمد خاتم پیامبران، ترجمۀ حسین صابری، ج۲، ص۲۵۹.
خلیفه هم سهمیۀ او را به سهم ابو رویحه از بیت‌المال ضمیمه کرد. حمزه بن عبدالمطلب که با زید بن حارثه برادر شده بود، در جنگ احد به شهادت رسید، در وصیت نامۀ خود، زید بن حارثه را وصی خود قرار داده بود. [۱۹]
ابو زهرة، محمد، محمد خاتم پیامبران، ترجمۀ حسین صابری، ج۲، ص۲۵۸.
روایت شده است حضرت رسول خطاب به انصار فرمودند که برادر مهاجرش فرزندان و اموال و دارایی خویش را در مکه رها ساخته و به میان شما آمده، انصار جواب دادند: آنها در اموال ما شریکند. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از اینکه مهاجرین بدون کار و تلاش صاحب نیمی از اموال انصار شدند، مخالفت ورزید، ولی در عوض به انصار پیشنهاد داد که به مهاجرین که با نوع فعالیت و کارها در مدینه آشنایی ندارند، آموزش‌های لازم را بدهند و در مقابل کارهایی که برایشان انجام می‌دهند سهمی را به آنها اختصاص دهند. [۲۰]
ابو زهرة، محمد، محمد خاتم پیامبران، ترجمۀ حسین صابری، ج۲، ص۲۶۴.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با طرح پیمان اخوت و برادری موفق شد، وحدت اسلامی را تحقق بخشد.۵ - برادری پیامبر با امام علیسلیمان قندوزی می‌گوید: امام علی (علیه‌السّلام) بعد از همه با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پیمان اخوت بست، آن حضرت با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) عرض کرد که اصحاب خود را با یکدیگر برادر کردی؛ ولی عقد اخوت میان من و دیگری برقرار نکردی؟ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در جواب فرمود: «به خدایی که مرا برای هدایت مبعوث کرد سوگند، به این علت کار برادری تو را عقب انداختم که می‌خواستم در پایان با تو برادر شوم تو نسبت به من مانند هارونی نسبت به موسی، جز اینکه پس از من پیامبری نیست، تو برادر و وارث منی.» ۶ - پانویس
۷ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «پیمان برادری مهاجر و انصار»، تاریخ بازیابی۹۵/۹/۱۶. |